تورک تورپاغی، ری

برج طغرل ،بازمانده گنجينه هاي ري
در تپه‌هاي شمالي، دخمه گبرها يا برج سكوت، همانند نقطه‌اي سفيد به نظر مي‌رسد

تهران _ ميراث خبر :
گروه اجتماعي، فاطمه علي اصغر: در قديمي چوبي كه گشوده مي‌شود، كالبد آجري «برج طغرل» از پس ديوارهاي كوتاه آجري رخ مي‌نمايد و در ورودي برج كه درگاهي مرتفع و هلالي است، سر بازديدكننده‌ را به سمت پيكره آجري استوانه‌اي با نمايي چند ضلعي و شياردار و بلندي قريب به هفتاد و قطر چهل پا، فرا مي‌خواند.
برجي با دروني خالي و بدون سقف كه ملات ديوارهايش همانند كندوي زنبور لانه‌لانه است و حيرت بسياري از مورخان و كارشناسان را به دنبال آورده. چنانچه يك مبلغ آمريكايي به نام دكتر پركينس (Dr. J. Perkins) در سفرنامه خود به تاريخ دوم دسامبر 1845 نوشته « ملات ميان آجرها به صورتي عجيب مقرنس(دانه‌دار) شده و به هيات قطعه‌هايي كندو مانند درآمده و لطفي به بنا بخشيده است خارج از وصف. »
«طغرل» ،برجي است كه اگرچه روزگاري در ميان باغ مصفايي بوده اما اكنون در محاصره ساخت‌وسازهاي شهري، هويت و اصالت ديرين آن رنگ باخته. اين برج از جمله مهم‌ترين آثار تاريخي كهن و جاذبه‌هاي ميراث فرهنگي ري محسوب مي‌شود و براساس مشاهدات و گزارش‌هاي تاريخي، 80 بناي ديگر همانند اين برج در گورستان زيرين و زبرين ري بوده كه همه آنها به دنبال حمله مغول تخريب و ويران شده و تنها برج طغرل باقي‌مانده اين گنجينه‌هاي فرهنگي از بين رفته است.
يكي از مواردي كه چالش‌ها و اختلافات بسياري ميان كارشناسان و مورخان درباره اين برج به وجود آورده، درباره شخصيتي است كه در اين بنا به خاك سپرده شده. چنانچه برخي از كارشناسان اعتقاد دارند در اين برج آرامگاهي طغرل بيگ شاه سلجوقي (515 _ 490 ه.ق) دفن شده است و در مجمل‌التواريخ (ص 465) آورده شده است كه «سلطان طغرل‌بيك شهر ري وفات رسيد و تربتش آنجا بر جايست» .
از سوي ديگر پاره‌اي از نويسندگان آنجا را مدفن «خليل سلطان» از فرزندان تيمور لنگ و همسر وي «شادالملك» در قرن پانزدهم مي‌دانند.
در كتاب جامع «ري باستان» تاليف «حسين كريمان» نيز نوشته شده است که گروهي در باب صحت انتساب اين برج به برج طغرل ترديد كرده و آن را به فخرالدوله نسبت داده‌اند.
اما با اين وجود استاد سيدمحمد محيط طباطبايي از معاريف و مشاهير فرهنگ و ادب معاصر ايران براساس مطالعات و تحقيقات مفصلي كه راجع به اين اثر تاريخي و شخصيت مدفون در آن داشته اين آرامگاه را متعلق به «ابراهيم الخواص» مي‌داند. در حال حاضر پيكر اين استاد پس از مرگ در سال 1371 در جوار اين برج به خاك سپرده شده است.
در كتاب‌ها و سفرنامه‌هاي بسياري از اين برج توصيفاتي آورده شده است و بسياري از مستشرقاني كه از ري ديدن كرده‌اند شرحي در باب اين برج داده‌اند. يكي از اين مستشرقان «كرپرتر» است كه در سفرنامه خود در سال 1820 آورده :«پس از گذشتن از باروها، در داخل شهر برج آجري بلند ظريفي را مشاهده كرديم كه بناي آن بس زيبا و جالب بود. محيط اين برج بيست و چهار قسمت (به صورت مضلّع) تقسيم شده و دو طرف هر قسمت ضلع شرقي را مي‌سازد و در حدود چهار پا و شش اينچ بعد دارد و روي هم گرداگرد برج را به صورت خط منكسر ممتدي درآورده است. برج را در قسمت فوقاني كتيبه‌اي است با خط كوفي كه از آجر فراهم آمده است.
مدخل آن به سوي جنوب شرقي هلالي شكل داراي دري چهارگوش و با مهارتي مخصوص آرايش يافته است.»
«جاكسن» نيز در سفرنامه خود از اين برج نام برده و مي‌گويد:‌ «در درون شهر باستاني، در ميان خط سنگر و نقطه مركزي، برجي آجري و مرتفع وجود دارد كه مردم آن را كهنه و قديمي مي‌دانند ولي اين دعوي نمي‌تواند به بيش از هزار سال برسد.»
جاكسن در ادامه اطراف برج را اينگونه توصيف مي‌كند: «در تپه‌هاي شمالي، دخمه گبرها يا برج سكوت، همانند نقطه‌اي سفيد به نظر مي‌رسد، روي تپه ديگري در سوي مشرق برجي كوچك است (برج روي كوه نقارخانه يا استودان ) و راهنما گفت كه گوري قديمي است. كمي دورتر در سوي جنوب شرقي ديوارهاي دژي بلند (قلعه گبري) جلب توجه مي‌كند. در طرف جنوب و جنوب غربي آرامگاه شاه‌عبدالعظيم در ميان درختاني سرسبز قرار دارد و خط غربي ري به وسيله راه‌آهني كه به امامزاده نزديك مي‌شود قطع مي‌شود.»
(سفرنامه جاكسن، ص 436، 437)
ديولافوا و دونالد ويلبر هم خاورشناسان بزرگي بودند كه از برج طغرل در سفرنامه‌هاي خود نام برده‌اند.
برج طغرل براي نخستين بار در سال 1301 هجري قمري در پايان سي و ششمين سال پادشاهي ناصرالدين شاه مرمت و سامان‌دهي شد كه در آن زمان روزنامه شرف شماره 29 سال 1302 قمري به قلم صنيع‌الدوله با اثبات صحت آن به طغرل، به تفصيل آن را شرح داده است.
هنگام تعمير اين برج كه به دستور ناصرالدين شاه و به دست امين‌السلطان وزير صورت گرفت لوحه‌اي مرمر بر سردر آن نصب شد.
اين تعمير اگرچه اين بنا را از خرابي كامل نجات بخشيد، اما آثار قدمت و ظرافت‌كاري‌هاي قديم و بقعه كتيبه كوفي آن را از بين برد.
برج طغرل در سال‌هاي بعد از انقلاب كاملا متروك و مهجور واقع شده بود و وضعيت مناسبي از نظر صيانت و حفاظت نداشت به همين خاطر در اوايل دهه هفتاد بار ديگر اين بناي تاريخي زير دست استادكاران مرمت و احيا رفته و عمليات بازسازي اين بنا به صورت جدي از نيمه سال 77 آغاز شد و در زمستان 79 به پايان رسيد. پروژه بازسازي اين بنا با اعتباري بالغ بر 90 ميليون ريال به سرپرستي مهندس «عباس دانشور» انجام شد كه مرمت بدنه برج از داخل و خارج، احياي ورودي جنوبي، احياي ورودي شمالي و ايجاد فضاي سبز، گلكاري، غرس درختان به تعداد مورد نياز و نصب چراغ‌هاي ديواري و پايه‌دار و پروژكتور جهت نورپردازي در شب، اصلاح سيستم آب، برق و گازكشي مجموعه و خريد انشعابات لازم از جمله اقدامات انجام شده براي اين اثر تاريخي بود.
حدود 12 سال پيش نيز طرحي به نام «مجموعه فرهنگي _ تاريخي برج طغرل» از سوي زيباسازي براي سامان‌دهي اين برج و اطراف آن ارايه شد كه به دلايل مختلف از جمله تغيير مديريت اين طرح مسكوت ماند تا اينكه اين طرح بار ديگر در سال 83 با اختصاص 5 ميليارد ريال اعتبار از سوي شهرداري تهران، جاني دوباره گرفت.
پروژه مجموعه تاريخي _ فرهنگي برج طغرل از سوي معاونت زيباسازي شهر تهران و شهرداري منطقه 20، همچنان پيگيري مي‌شود.
اين طرح در وسعتي در حدود 2 هكتار اجرا شده كه علاوه بر حفظ هويت تاريخي برج طغرل احداث مجموعه‌هايي چون فرهنگسرا، كتابخانه، موزه و رستوران در آن موردنظر قرار مي‌گيرد. اين طرح در چندين جشنواره معماري جهان رتبه نخست را به خود اختصاص داده است.
با اين وجود تاكنون اين طرح به صورت كامل اجرايي نشده است.
بناي تاريخي برج طغرل که در سال 1310 ه.ش به شماره 147 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده ،در حال حاضر در جانب شرقي مجموعه گورستان تاريخي مذهبي «ابن بابويه» قرار دارد. اين اثر تاريخي از شمال و جنوب به وسيله دو خيابان موازي شهيدان عابديني و نبي‌پور در موقعيت 1304/36/35 درجه عرض و 5409/26/51 درجه طول جغرافيايي قرار گرفته است.
برخي از كارشناسان عقيده دارند اين برج شبيه عقربه‌هاي ساعت طراحي شده است و مي‌توان زمان را از روي تابش آفتاب روي كنگره‌هاي آن تشخيص داد.
از سوي ديگر حتي برخي از صاحب‌نظران ميراث فرهنگي اعتقاد دارند كه زير بناي برج طغرل كاملا خالي بود و احتمال دارد كه اصلا آرامگاهي در آن جا وجود نداشته باشد.